دانلود مقاله بررسی محتوای کتاب های هنر از دیدگاه معلمین هنر

چکیده این تحقیق در سال 1381 با عنوان « بررسی محتوای کتابهای هنر از دیدگاه معلمین هنر » انجام شده است در این تحقیق سوالات زیر مد نظر بوده است .

1 آیا اکثریت معلمین هنر قادر به تدریس محتوای کتب درسی هنر می باشند .

2 آیا بی اهمیت بودن درس هنر در مدارس سبب بی تأثیر شدن این درس در روند رشد خلاقیت های هنری و علمی دانش آموزان شده است .

جامعه آماری این تحقیق را معلمین هنر مدارس راهنمایی آموزش و پرورش ناحیه 1 و 3 کرج تشکیل می دهند که تعداد آنها 120 نفر می باشد و تعداد 80 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب شده اند .

اطلاعات مورد نیاز در این تحقیق بوسیله پرسشنامه جمع آوری گردیده و با استفاده از روش آمار توصیفی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است .

نتایج بدست آمده از این تحقیق بیانگر آن است که در تألیف کتب هنر باید به بهره گیری از نظریات روانشناسان مسائل تربیتی کودکان و نوجوانان، استادان و نخبگان هنری ، معلمان با تجربه درامر آموزش هنر و خود دانش آموزان همت گماشت .

در رفع کمبود معلم متخصص و مجرب کوشید و مباحث کتاب به صورت مستقیم به دانش آموزان دیکته نشود تا قوه خلاقیت دانش آموزان پرورش یابد و از شیوه های نوین طراحی فراتر از مداد استفاده شود ، به نقاشی آزاد بیشتر توجه شود .

بر اساس نتایج حاصله پیشنهاد می شود : 1 آموزش کافی به معلمین هنر 2 افزایش ساعات تدریس درس هنر 3 فراهم آوردن مکانهای مناسب برای آموزش کار های هنری و وسایل و ابزار مورد نیاز هنر از دیدگاه مشاهیر هنر عبارت است از دمیدن روح تعهد در انسانها (امام خمینی ) مخالفت با هنر مخالفت با خورشید است ( آیه ا… خامنه ای) هنر خوب هنری است که در آفرینش آن دست ، مغز و قلب باهم کار کنند ( جان راسکین نویسنده انگلیسی ) تاریخ هنر ، تاریخ تولدهای دوباره است ( ساموئل باتلر ) هنرمندان بزرگ کشوری ندارند ( آلفرد موسه شاعر فرانسوی) هنر از زبان شاعران قدر هنر کسی داند که هنر نامه ها بسی خواند ( نظامی ) هر آنکس که جوید بسی برتری هنرها بیابد بدین داوری بزرگی و خردی نیاید به کار هنر بایدت تن شهریار (فردوسی) آنرا که دیده هنروعلم دربراست فرش سرای او چه غم از آنکه بوریاست (پروین اعتصامی) فخر از هنرنمای و به اهل هنر گرای وز عیب وعار‌بی هنری برکنار باش (سوزنی سمرقندی) هنر نزد ایرانیان است و بس تقدیم به روح بلند سید شهیدان اهل قلم سید مرتضی آوینی ، هنرمند شهید و تمام بسیجیان دلاور که با نثار خون خود عشق را معنا کردند و مصداق واقعی انسان هنرمند گردیدند .

تاریخ چیست ؟

آیا تنها یاد کردن از جنگ ها و فتنه هایی است که در میان اقوام مختلف پیدا شد ، یا گزارش شاهان و وزیران و رئیسان است یا شمارش زلزله ها و طاعونها و قحطیها ….

هرگز مورخ بزرگ و فیلسوف نامدار ابن خلدون گفته است که فن تاریخ «اندیشه و تحقیق درباره حوادث ومبادی آنها و جستجوی دقیق برای یافتن علل آنهاست » برای شناختن آداب پژوهش و ابتکار و آفرینش آثار علمی بهترین روش و مطمئن ترین وسیله علوم تاریخ است با مطالعه این تاریخ ، میوه آزمایشهای حکیمان پیشین را می چینیم .

تاریخ علوم برای کسی که بیندیشد مایه عبرت است و برای کسی که نپذیرد اندرز است و درس اخلاق آموزنده ای است که ارزش دانش را در زندگی اجتماعی و لزوم پاسداری از کسانی را که به آن پرداخته اند به آدمی نشان می دهد .

چه هر نسلی همان گونه که از میراث علمی واکتشافی نسلهای گذشته سود می برد به همان گونه بر او واجب است که این میراث گرانبها را حفظ کنند وبر آن بیفزایند تا آیندگان از آن سود ببرند .

و اما تمدن یک واژه عربی است که از مدینه و مدنیت گرفته شده و در زبانهای بیگانه در مقابل توحش قرار دارد ، در معنی بسوی عقل و انسانیت و به نظم در امور زندگی و به آداب و اصول اجتماعی شهری متخلق گشتن تفسیر شده است و مفهوم کلی آن عبارت از انسان به کمالات مادی ومعنوی و راه یافتن به مقصد و کمال ابدی می باشد .

این معنوی لغوی و مفهوم واقعی ، در ملتهای گوناگون و مکتبهای مختلف از جمله : در نظر باستان شناسان و اقتصادیون ، جامعه شناسان و سیاستمداران ، متفکرین اجتماعی و آزادیخواهان ، فلسفه و رهبران اخلاق ، به اختلاف مورد بحث واقع شده و هر کدام مطابق استنباط خود تفسیر ویژه ای از آن کرده اند.

اما در نظر جامعه شناسان ، تمدن به معنی حالتی مترقی است که گاهی از لحاظ زمین و گاهی از طریق نژاد وگاهی هم از علوم تقسیم می شود و در هر حال علم و صنعت و هنر را از ارکان اصلی تمدن میدانند و تمدن اسلام و عرب عبارت از تمدن سراسر جهان در قرون وسطی و تاریخ عمومی انسانی و جهان است .

از طرفی چون نهضت عمیق معنوی اسلام از تاریکترین مراکز وحشیانه انسانی برخاسته و تمدن انسانی آن از میان مردمی دور از هرگونه تمدن پدید آمده ، شناخت آن لازم است .

با ظهور اسلام ، سد بزرگی که مانع تاسیس دولت واحد جهانی بود ، شکسته شد و روح آزادی در کالبد ها دمیده شد .

دنیای آشفته و نا آرام را آرامی بخشید و جهان بشری را از انحراف اخلاقی و سقوط معنوی حفظ کرد و با تقویت نظام و غرایز اجتماعی سیر فلسفی بشر را از نابودی حتمی نجات بخشید و بر اساس توحید ونیروی ایمان ، قدرتهای وحشیانه و ضد انسانی را درهم کوبید و همان اندازه که در شرق ، این تمدن چشمگیر است در غرب نیز نمودار است .

دکتر گوستاو لوبون تمدن شناس و جامعه شناس در این زمینه می گوید :« نه تنها در قرون تاریک اروپا مسلمانان ، شرق را با مشعلهای برافروخته علم و هنر و فلسفه و صنعت روشن ساخته بودند ، در آن هنگام در غرب نیز بر اثر رهبری علمی و تحقیقی عرب ، افق جدیدی پدید آمد» و جرجی زیدان نویسنده مبتکر و نامی مصری پیرامون تمدن اسلامی می گوید :« قرنها زمام هدایت بشر را مسلمانان دردست داشتند » او معتقد است که اسلام در طول تاریخ خود اندیشمندان نابغه و بزرگ در هر رشته داشته و دانشمندان اسلامی نه تنها توانستند افکار خود را بر حوادث فردی متمرکز و راهی که دانشمندان پیشین اسکندریه و یونان پیموده بودند بیشتر و بهتر بپیمایند ، بلکه تمدن اسلامی به دانش و تکامل بشری کمکهای فراوان کرده است .

در فاصله دوره جاهلی و دوره فتوحات اسلامی که ربع قرن تقریباً طول کشید یک نهضت قلم به وسیله شخص پیامبر اکرم (ص) در مدینه بوجود آمد که حیرت آور است .

عرب جاهلی به دینی روی آورد که پیامبر آن دین « فدیه» برخی اسیران را که خواندن و نوشتن می دانستند « تعلیم» اطفال مسلمین قرار داد برخی از اصحاب خود را به تعلیم زبانهای غیر عربی از قبیل سریانی ، عبری و فارسی تشویق کرد .

خود پیامبر (ص) گروهی درحدود بیست نفر « دبیر» داشت و هر یک یا چند نفر را مسئول دفتر و کاری قرار داد .

این عرب جاهلی بهدینی روی آورد که کتاب آسمانیش به قلم و نوشتن سوگند یاد کرده است و وحی آسمانیش با قرائت و تعلیم آغاز گشته است .

در بسیاری از آیات قرآن کریم که اطاعت از همه آنها ضروری است از مقدس بودن معرفت و علم سخن رفته است و « علیم» یا بسیار دانا یکی از نامهای خداست .

در احادیث نبوی است که جستجوی علم و معرفت تا آن حد که هر مسلمان شایستگی آن را دارد فریضه و واجب است از جمله حدیثی به این مضمون است « ز گهواره تا گور دانش بجوی» یا « دانش را بجوی اگرچه در چین باشد » همچنین رسول اکرم (ص) فرمودند : همانا دانش راستین گمشده مومن است هرجا آن را بیابد خودش به آن سزاوارتر است .

و در نهج البلاغه است که : دانش راستین گمشده مومن است پس آنرا فراگیر و بیاموز ولو از مردم منافق .

پیامبر اکرم (ص) خود در عمل ، مسلمین را به آموختن تشویق بسیار می کرد ، چنانکه بعد از جنگ بدر هرکس از اسیران که نمی توانست فدیه بپردازد ، در صورتی که به ده تن از اطفال مدینه خط و سواد می آموخت آزادی می یافت و اینها همه دلالت بر اهمیت علم ازدیدگاه شخص پیامبر (ص) را دارد .

در مدتی بیش از یک قرن که حکومت و سیاست در دست عرب بود نه تنها توجه اساسی به علم صورت نگرفت بلکه عرب اشتغال به علم را شغل بندگان می دانست و از آن کار ننگ داشت و به همین سبب تا آنروز که جز نژاد عرب حکومت نمی کرد اثری از روشنی علم در عالم اسلام به چشم نمی خورد ، پس از آنکه با غلبه ایرانیان و برانداختن حکومت اموی وتشکیل دولت عباسی نفوذ ملل غیر عرب در دستگاههای خلفا شروع شد توجه به علوم نیز آغاز گشت .

ابن خلدون می گوید :« از امور غریب یکی این است که حاملان علم در اسلام غالباً از عجم بودند خواه در علوم شرعی و خواه در علوم عقلی واگر درمیان علماء مردی درنسبت عربی بود در زبان و جای تربیت و پرورش از عجم شمرده می شد .» بر قول ابن خلدون این نکته را هم باید اضافه کنیم که علوم و تمدن اسلامی تنها مرهون رنجها و زحمات ایرانیان نبود بلکه در این امر آرامیان نیز تاثیر بسیار داشتند .

با این تفاوت که ایرانیان بانیان اصلی و واقعی بوده و درعین حال عده بزرگی از آنان مستقیماً عمل ترجمه و نقل و تدوین علوم را بر عهده داشتند در حقیقت ایرانیانند که علوم اسلامی را اعم از علوم لسانی و دینی و ادبی و عقلی پیشوا و موسس و بنیان گذار بوده اند از جمله این عوامل می توان به موارد زیر اشاره کرد : 1 راه یافتن ایرانیان در دستگاه حکومت و بدست گرفتن قدرت دولتی بخصوص درزمان بنی عباس دانشمندان و حامیان علم و ادب وارد دستگاه حکومتی شدند و در نتیجه معاشرت خلفا با آنان توجه دولت عباسی به علوم آغاز شد .

2 ایرانیان اهل بحث و نظر بودند و در دوره ساسانی بر اثر رواج ادیان و مذاهب مختلف و ایجاد بحثهای دینی آشنا به تحقیق در مسایل دینی شده بودند و این مبارزات مذهبی یکی از مهمترین علل توجه مسلمین به علوم شد .

3 ایرانیان پیش از اسلام با علوم مختلف از قبیل فلسفه و ریاضیات و طب آشنایی داشتند و پس از شروع نهضت نقل و ترجمه در عهد اسلامی قسمت بزرگی از آنها را به زبان عربی ترجمه کردند و از این طریق مهم بزرگی در علوم اسلامی بدست آوردند.

چون دولت امویان در سال 132 منقرض شد و خورشید بنی عباس درخشیدن آغاز کرد و عراق دارالخلافه و پایگاه ملت اسلام شد .

اعراب با ایرانیان از طریق پیوندهای زناشویی آمیخته شدند و از آن پس اقتباس آنان از علم و تمدن اقوام غیر عرب رو به فزونی نهاد و آنچه بیشتر به این جنبش علمی سخت کمک کرد دلبستگی و عشق خلفا به این فنون بود .

ایرانیان در جلب توجه مسلمانان به احکامیات سخت تاثیر داشتند .

ایرانیان در زمان خسرو انوشیروان بزرگترین پادشاه ساسانی در مراحل علم و معرفت پیشرفت فراوان کرده بودند .

آنچه از علوم عقلی پیشینیان خود و از مردم بابل و یونان به ارث برده بودند یا از اقوام همسایه خود رومیان و هندیان ترجمه کرده بودند در نزد آنها شکوفا شده بود و در شهر جندی شاپور خوزستان این پادشاه مدرسه های عالی بخصوص برای تعلیم پزشکی تاسیس کرد که آوازه آنها به همه جا رسید و نامورترین استادان سریانی و غیر سریانی را برای تدریس در آنها فرا خواند ، سپس به ترجمه کردن کتابهای علمی از زبانهای سریانی و یونانی به زبان پهلوی که زبان آن زمان اییران بود فرمان داد .

ایرانیان باهوش و درایت فطری که داشتند در علوم تازه وارد بسیار پیشرفت کردند و در آنها به مقامی برجسته رسیدند و در ترقی دادن اعراب تاثیر فراوان داشتند و در احوال تمدن اسلامی نقشی داشتند که قابل انکار نیست .اسلام رد آغاز قرن هفتم مسیحی طلوع کرد ومبدا تاریخ آن ( هجرت پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه ) سال 622 مسیحی است .

در آخر همان قرن بر سراسر خاورمیانه و شمال افریقا و اسپانیا گسترش یافت .

درست به همان صورت که دین اسلام خود « رامیانه » است قلمرو آن نیز میانه زمین شد و هم امروز نیز « کمربند میانین » زمین ، از اقیانوس اطلس تا اقیانوس کبیر جایگاه اسلام است در این ناحیه که زادگاه چندین تمدن قدیمی بود ، اسلام با عده ای از علوم تماس پیدا کرد و آنها را به خود جذب کرد .البته تا آن حد که این علوم با روح اسلام سازگاری داشتند مسلمانان که با این علوم تماس پیدا کردند از هر یک اجزایی را گرفتند .

شاید بیشتر اقتباس از یونان بود ، ولی از کلدانیان و ایرانیان و هندیان نیز چیزهایی گرفتند و شاید کیمیا را از چینیان گرفته باشند .

این علوم را در یک مجموعه به هم آمیختند که در طی قرون متوالی رشد کرد و به صورت جزئی از تمدن اسلامی در آمد و در ساختمان اساسی منشعب از خود وحی وارد شد .

از طرف مشرق ، علوم هندی و به درجه ای کمتر از علوم ایرانی تاثیر مهمی در رشد علوم اسلامی داشت .

در جانور شناسی و مردم شناسی و بعضی از سیماهای کیمیا و نیز درریاضیات و نجوم سنت هندی و ایرانی غلبه داشت و این مطلب با مطالعه رسائل اخوان الصفا و ترجمه های ابن مقفع آشکار است مجموعه هنرها و علوم اسلامی بوده است از ترکیبی از علوم قدیم ، مردم مدیترانه که توسط یونانیان تنظیم شده و تکامل یافته بود با بعضی از عناصر شرقی ، قسمت عمده این میراث قطعاً یونانی بود که از راه ترجمه های عربی از روی ترجمه های سریانی یا از روی خود متون یونانی توسط استادان ترجمه ای همچون حنین ابن اسحق و ثابت بن قره به جهان اسلام راه یافته بود .

بدین ترتیب متقارن با سه رشته اساسی شریعت و طریقت و حقیقت ، مکاتبی اسلامی پیدا شد که بعدها به صورت جزئی از تمدن اسلامی پذیرفته شد .

مسلمانان در قرن اول واوایل قرن دوم هجری از علم نجوم و دیگر علوم ریاضی و طیبعی دور بودند در اواخر روزگار دولت امویان ، استیلای اسلام بر همه شهرها و سرزمینهایی که پرچم اسلام در آنها برافراشته شده بود از دورترین بلاد ماوراء النهر در ترکستان گرفته تا نهایت مغرب و اندلس استوار شد و زبان عربی در میان مردم این بلاد عمومیت یافت و بر زبان اصلی آنان چیره شد و همه مسلمانان از هر نژاد و قومی که بودند در انشاء وتالیف جز زبان عربی را به کار نمی بردند .

یگانگی دین مایه یگانگی و تمدن و عمران شد و ایرانیان و مردم عراق و شام و مصر به وارد کردن دانشهای باستانی خویش در تمدن اسلامی جدید پرداختند .

دوره خلفای راشدین ، از لحاظ علوم عقلی تفاوتی با دوره جاهلیت نداشت چه زمان آشویها و جنگهای داخلی و کشورگشایی و جهاد برای گسترش اسلام و افراشتن پرچمهای پیروزی آن در سرزمینهای دوردست بود به همین جهت در این دوره مسلمانان جز به سیاست و جهاد و به دست آوردن غنیمت و امور دینی و شعر توجهی نداشتند و بازار علم به نهایت درجه بی رواج بود .

پس از تاسیس دولت امویان و انتقال دارالخلافه از مدینه منوره به دمشق نیز چنین بود و خلفای بنی امیه پس از فراغت از امور سیاسی و آشوبها و جنگها تنها به احیای علوم جاهلیت یعنی شعر و اخبار و شکار و فنون و صنایعی که آسایش زندگی و زیاد شدن جاه و جلال و خوشگذرانی از آنها حاصل می شود پرداختند .

ولی از این میان باید خالد بن یزید بن معاویه متوفی به سال 85 ، نوه معاویه بزرگ و موسس دولت امویان را استثناء کنیم .

خالد بن یزید بن معاویه نسبت به علوم اهتمام می ورزید .

او نخستین کسی است که به انتقال کتب قدیمی یونان به عربی پرداخت و نخستین کسی است که برایش کتابهایی در طب و نجوم و کیمیا ترجمه کردند و چنان بود که اورا حکیم آل مروان لقب دادند وگفته اند که یکی از وزرای مصریه سال 1043 در کتابخانه قاهره یک کره مسین فلکی کار بطلمیوس یافت که بر آن چنین نوشته بود : « این کره از امیر خالد بن یزید بن معاویه به اینجا رسیده است » از اواسط نیمه اول قرن دوم هجری یعنی بعد از سال 132 هجری و تشکیل دولت عباسی بدست ایرانیان توجه به علوم و ترجمه ونقل کتب علمی از یونانی و پهلوی و سریانی و هندی شروع شد .

از میان خلفای عباسی نخستین کسی که به علوم توجه کرد ابو جعفر منصور بن محمد است که به طب و نجوم علاقه بسیار داشت .

در عهد منصور تالیفات زیادی صورت گرفت و مترجمان کتابهای زیادی را زا سریانی و پهلوی به عربی ترجمه کردند .

در این زمان منجمان بزرگی در ایران زندگی می کردند که یکی از مشاهیر آنان « نوبخت» بود او و پسرش محمد در خدمت منصور و خلفای عباسی به خدمت اشتغال داشتند پس معلوم می شود نهضت و حرکت علمی در عهد منصور شروع شد و همچنان ادامه یافت تا دوره خلافت هارون الرشید (193ـ170) فرا رسید تا این زمان اذهان مسلمانان هم بر اثر معاشرت با ایرانیان و سریانی زبانها کم کم آماده توجه به علوم و قبول آنها می شد و چون هارون الرشید در جنگهای خود با رومیان به شهرها و بلاد آنها دست یافت کتابهای آنها را غالباً یونانی و طب بود به بغداد برد و طبیب خود یوحنا بن ماسویه را مامور ترجمه آنها کرد .

لیکن مهمترین دوره نقل و ترجمه علوم زمان مامون است او که مردی روشن بین و علم دوست وآزاده فکر بار آمده بود به دانش علم وتوجه بسیار داشت و بخصوص به فلسفه میل زیادی داشت شاید به این علت که اعتقاد به مذهب اعتذال و با ائمه معتذله آشنایی داشت .مامون آنچه را که جدش منصور آغاز کرده بود به اتمام رسانید .

او از پادشاه روم خواست تا هرچه کتب فلسفی پیش آنهاست نزد وی بفرستند و آنان نیز هر چه از کتب افلاطون و ارسطو و بطلمیوس و فلاسفه دیگر یافتند نزد او فرستادند .

مامون مترجمان ماهری انتخاب کرد و آنان را به ترجمه کتب مذکور گماشت و آن قوم نیز تا آنجا که ممکن بود از آن کتب ترجمه کردند ، آنگاه مردم را به خواندن و استفاده از آنها تشویق و به تعلیم آن علوم ترغیب کرد .

بدین ترتیب می بینیم که مامون با توجه شدید خود به نقل علوم دومین دوره مهم ترجمه را در عصر عباسی شروع کرد .

این عهد مهمترین دوره ترجمه و توجه به علوم و نقل و تدوین آنها بود و مترجمان و علمای بزرگ از نژادهای مختلف در نهضتی که مامون پدید آورده بود شرکت کردند وتا چندی بعد از او این نهضت ادامه داشت این دوره از آغاز قرن سوم شروع شد و تا اواخر قرن چهارم امتداد یافت .

در نتیجه نهضتی که به همت مامون در تمدن اسلامی ایجاد شد کتب متعددی درمنطق و فلسفه و نجوم و ریاضیات و طب و ادب و سیاست از یونانی و پهلوی و هندی و سریانی به زبان عربی نقل شد و مبداء تمام تحقیقات مسلمین درعلوم مختلف قرار گرفت علاقه مامون به ترجمه و نقل علوم به درجه ای بود که مثلاً به حنین بن اسحق در ازاء هر کتابی که از یونانی نقل می کرد هم وزن آن زر می داد .

غیر از خلفای عباسی که حامیان علوم و مشوقین مترجمان بوده اند خاندانهای دیگری که غالباً ایرانی بوده اند مترجمین را به ترجمه و نقل علوم ترغیب میکرده از آن جمله اند .

آل بومک که توجهی بسیار به علوم داشتند از این خاندان یحیی بن خالد وزیر هارون و پسرانش فضل و جعفر و برادر یحیی ، محمد بن خالد به پرورش علم و علما و تشویق شعرا و ادبا مشهور بودند از دانشمندانی که در خدمت ابن خاندان بسیار مورد توجه و علاقه بودند آل بختیشوع اند و از آن میان یکی جبرئیل بن بختیشوع بود .از جمله کتبی که به فرمان آل بومک به عربی نقل شد کتاب المجسطی بود .

خاندان دیگری که خدمات آنان به ترقی علوم در تمدن اسلامی کمک فراوانی کرد بنی موسی بن شاکر منجم بودند یعنی محمد و احمد و حسن که فرزندان موسی بن شاکر بودند .

بنی موسی علاوه بر آنکه شخصاً در علوم مهارت و اطلاع بسیار داشتند به ترجمه و نقل علوم به عربی و قرائت کتب منقول توجه بسیار نشان می دادند و از ثروت سرشار خود در بذل اموال برای تهیه کتب و ترجمه آنها استفاده فراوان کردند .

بنی شاکر جماعتی از ناقلان و از آن جمله حنین بن اسحق و ثابت بن قره را مالی کثیر برای ترجمه می دادند و مجموع این مخارج درماه به 500 دینار می رسید .

هدف بنی موسی از این کار آن بود که از مجموع اطلاعات علمی یونانیان بخوبی آگاهی یابند و بر اثر همین مطالعات و تحقیقات کتب متعددی درهندسه و حرکات موسیقی ونجوم تالیف کردند .

مهمترین عامل در سرعت انتشار و کثرت ترجمه و تدوین کتب علمی را دراین مدت تشویق گروهی از خلفای عباسی و وزراء و امرای ممالک مختلف اسلامی باید دانست .

تشویق خلفایی از قبیل منصور و هارون و مامون و واثق وعده ای از جانشینان آن وامرای شرقی بخصوص سامانیان و خوارزم شاهان آل عراق و آل مامون و دیالمه ال زیار و بعضی از افراد دیالمه آل بویه و آزاد بودن علما در عقاید خویش بدون توجه به قومیت و دین باعث شد که حوزه های درس رونق یابد و علمای بزرگ ظهور کنند وکتابهای بیشماری در رشته های مختلف علوم و فنون به عربی و فارسی ترجمه کنند .

از دیگر عوامل پیشرفت علوم می توان به شیوع مذهب اعتذال و غلبه متکلمین معتذله نام برد .

چون آنان خوداهل بحث و جدل بودند .

طبعاً مروج روح بحث و تحقیق در میان پیروان خویش می شدند و از آنجا که تا عهد متوکل در بسیاری از خلفا نفوذ شدیدی داشتند دراغلب بلاد شرقی و مرکز ممالک اسلامی غلبه و ریاست با آنان بود واین امر هم در پیشرفت علوم عقلی در آن دوره اثر بسیار داشت .

طبقه دیگری که نقش مهمی درگسترش علوم و فنون داشتند اسمعیلیه بودند تعلیمات آنها اساساً باطنی و مبتنی بر رمزی گری عددی و تفسیر رمزی بود .

علومی چون کیمیا واحکام نجوم جزئی از تعلیمات ایشان بود ، آنان به علوم طبیعت بسیار علاقمند بودند در مطابقت دادن میان آهنگها و ادوار طبیعت با ادوار تاریخ و با طلوع پیغمبران و امامت مختلف .

آثار ایشان از زمره مهمترین نوشته های اسلامی درباره طبیعت به شمار می رود .

علوم اسلامی در بغداد و مالک شرقی خلفا تا پایان قرن چهارم و چند سالی از اوایل قرن پنجم سیر صعودی را طی کرد .

از این مدت قرن دوم و سوم را باید بیشتر دوره ترجمه و تدوین و تکوین علوم عقلی و قرن چهارم واوایل قرن پنجم را دوره نتیجه گرفتن مسلمین از زحمات دو قرن پیش و قرن طلایی علوم در تمدن اسلامی دانست .

کار جمع آوری کتاب های جدید با کشف تازه ای که کمی پیش از آن زمان ، در زمینه ساختن کاغذ انجام گرفته بود ، بسیار آسانتر شد ، کاغذ که در برابر پوست قو علم کرده بود از کشفیات چینی ها بود و در سال 704 میلادی که سمر قند گشوده شد وارد دنیای اسلام گردید و نخستین کارخانه کاغذ سازی در بین مسلمانان در سال 794 میلادی در بغداد تاسیس شد .

کارخانه های دیگر نیز به همین منظور در تبریز و سایر شهرهای بزرگ به وجود آمده ، یکی از این موسسات کاغذ سازی به یاد جعفر برمکی به نام جعفر نامیده شد و یکی دیگر به خاطر نوح بن نصر سامانی به کارگاه نوح معروف بود .

هنگامیکه سخن از نقل و تدوین علوم اسلامی میرود نمیتوان از ذکر مکانهایی که در این رابطه نقش موثری داشتند غافل ماند .

جندی شاپور در قرن سوم حلقه ارتباط میان طب اسلامی و مکاتب دیگر را باید در مدرسه طبی جندی شاپور جستجو کرد و در اینجا بوده است که ارتباط حیاتی و قطعی سنت های طبی اسلامی با سنت های کهن ریشه گرفته است .

جندی شاپور که جایگاه آن نزدیک شهر اهواز کنونی بوده ، تاریخی کهن دارد که به دورانهای ماقبل تاریخ می رسد .

جندی شاپور به سرعت مرکز علم و بخصوص طب بقراطی شد .

پس از آنکه به سال 489 میلادی مدرسه رها به امپراطور روم شرقی بسته شد و پزشکان آن به جندی شاپور پناهنده شدند بر رو نق این مدرسه افزوده شد شاپور در دوم آن را وسعت داد و دانشگاه مرتبی در آن تاسیس کرد که محل تلاقی مکتبهای گوناگون پزشکی شد .

مدرسه اسکندریه در قرن اول اسکندریه مرکز علم و فلسفه یونان و نیز محل تلاقی یونانی با تاثیرات شرقی و مصری قدیم شده بود .

دامنه حیات و فعالیت پرشکی مصری ـ یونانی اسکندریه از طریق پزشکان این شهر و نیز از طریق تالیفات طبی که هنوز در کتابخانه آن موجود بود سبب آشنایی مسلمانان با طب یونانی شد .

بسیاری از استادان معروف طب یونان چون بقراط و جالینوس نخستین با از طریق اسکندریه شناخته شده اند .

بیت الحکمه بین الحکمه یا خزانه الحکمه مرکز تجمع دانشمندان به اهل فضل و ادب و مترجمان کتب علمی به زبانهای مختلف بود این مرکز نخستین بار در عهد هارون ایجاد شد ، لیکن در عهد مامون به کمال رسید .

نخستین کسان که در بیت الحکمه رفت و آمد میکردند ایرانیان بودند و این وضع در دوره مامون نیز وجود داشت .

در عهد مامون بیت الحکمه رونق بیشتری یافت زیرا در این دوره توجه به فلسفه و علوم بیشتر و نهضت تقل و ترجمه و تدوین علوم قویتر بود ، چنانکه از ظاهر نام بیت الحکمه بر می آید این مرکز علمی یا کتابخانه بیشتر خاص جمع آوری کتب علمی و فلسفی بوده تا سایر کتب برای مطالعه کنندگان وسایل کار و جای مطالعه مهیا بود و بر روی هم در این مرکز علم و مطالعات ، همه وسایل برای اهل علم تحقیق فراهم شده بود تا در پیشرفت علم و معارف کوشش کنند و از این رو بیت الحکمه را باید مهمترین مرکز برای نقل و ترجمه و تدوین علوم اسلامی دانست .

بیت الحکمه تا عصر ابن الندیم و بنابر برخی اقوال تا حمله مغولان بر بغداد (سال 656) همچنان دایر بوده است .

مسجد نخستین محلی که تعلیم در آن صورت می گرفت در جهان اسلام ، مسجد بود و از آن دهه های اول تاریخ اسلام مؤسسات علمی و تعلیمی غالباً جدا از مسجد نبوده است .

عنوان مدرسه پیدا کردن مسجد از خلافت عمر شروع شد که خطیبانی برای مساجد شهرهایی چون کوفه و بصره و دمشق تعیین کرد تا قرآن و احادیث نبوی را بر مردم فرو خواند و از همین مرکز قدیمی تعلیم زبان و دین هم مدرسه عمومی ابتدایی (مکتب) تولد یافت و هم مراکز علمی پیشرفته که بعدها به صورت نخستین دانشگاههای اسلامی قرون وسطی در آمد و همین دانشگاهها ، سرمشق هایی برای دانشگاههای اروپایی قرن های 11 و 12 شد .

حال که بعضی از اماکن مهم علمی ، مذهبی آشنا شدیم جا دارد در این جا هم به تعدادی اندک از چهره های برتر علم و نخبگان عرصه های دین و دانش و علم اشاره کنیم ، آنان که زحمات و تلاش های بی شائبه شان چراغ راه و مشعل فروزان جاده علم شد تا راه را دیگران روشن سازند و چون شمع سوختند تا روشنایی بخش محفل دیگر علما و دانشمندان گردند و چون مجال نیست که از همه آنها نام برده شود تنها به ذکر چند تن اکتفا می کنیم .

نیمه اول قرن دوم یعنی زمان امام باقر (ع) و امام صادق (ع) تا حدودی آزادی برای شیعه بیشتر بود و این دوره اوج نقل و روایت و ضبط و کتابت حدیث بود نام چهار هزار نفر برده شده که از محضر درس امام صادق (ع) استفاده کرده اند .

اصحاب آن امامان چهارصد کتاب حدیث تألیف کرده اند که به «اصول اریعماه» معروف است .

بزرگترین کیمیاگر مسلمان جابر بن حیان (200ـ103) بوده است .

او کیمیا گر دربار هارون الرشید بود و با حلقه درس امام ششم ، امام جعفر صادق (ع) پیوستگی نزدیک داشت مهمترین تألیفات جابر مجموعه 112 کتاب است که بعضی از آنها را به برمکیان اهدا کرده بود ، دیگر هفت کتاب است که عمده آن به لاتینی ترجمه شده است او علوه بر کیمیا در فلسفه و منطق و طب و فیزیک و مکانیک هم آثاری دارد .

در میان اشخاص بسیاری که اوقات خود را وقف ترجمه کردند و به مدرسه دولتی مترجمان وابسته بودند هیچکس معروفتر از حنین بن اسحق (263ـ194) نیست .

حنین به جندی شاپور اعزام شد و بعد زیر نظر یوحنابن ماسویه به تحصیل پرداخت ، پس از آن به آموختن زبان یونانی پرداخت و بعد برای فرا گرفتن دستور زبان عربی راه بصره را در پیش گرفت و سرانجام از راه شرکت در کلاس درس جبریل بن بختیشوع و تحصیل فن پزشکی عملی همت گماشت درباره اهمیت حنین هرچه گفته شود مبالغه نخواهد بود ، در دورانی که رجال علمی عرب در جستجوی کسب معارف و افکار یونانی بودند ، حنین با مهارتی که در زبانهای یونانی ، سریانی و عربی داشت آماده بود آن غذای فکری را که آنان در طلبش بودند در اختیارشان گذارد .

هنگامیکه سخاوت و آزادگی خلیفه امکانات نامحدودی را برای تامین برتری علمی بغداد در اختیارش گذاشت حنین بود که توانست که این تفوق و برتری را که نه تنها برای بغداد بلکه برای تمامی عالم انسانی فراهم آورد .

همان طور که لکلرک بی طرفانه یاد آور می شود که : «اگر حنین این نهضت علمی را در شرق به وجود نیاورده بود کسی نبود که این کار را با چنان شدت ، با چنان اطمینان و چنان فعالانه به انجام رساند شهرت و اعتبار اصلی او مرهون ترجمه هایی است که انجام داده است .

در کتابخانه مسجد ایاصوفیا در استانبول دو اثر خطی به یادگار مانده که محتوی فهرست آثار حنین هستند و پس از مرگ او بوسیله شاگردانش تنظیم شده اند ، اصلاحاتی که حنین در ترجمه های یک سرجیوس دیگر کرده به قدری استادانه بود که آن ترجمه ها را از حالت متوسط به یک ترجمه درجه 1 تبدیل کرده است از میان این ترجمه ها ، دست کم ، سه تای آن اه خود را به سوی اروپا باز کرده اند .