مقدمه
دوره نوجوانی همزمان است با دوره بلوغ ؛ یکی از بحرانی ترین دوره های زندگی . در دوره بلوغ ، تغییرات گوناگونی در ابعاد شخصیتی نوجوان رخ می دهد که هرکدام به نوعی می تواند بر او اثر بگذارد و حتی گاهی شخصیت او را دگرگون سازد. این نبشتار ، به برخی از این جنبه ها اشاره دارد. اما پیش از ورود به اصل بحث ، توجه به چند نکته لازم است :
1 بحران بلوغ: فرایند بلوغ یکی از بحرانی ترین دوره های زندگی هر فرد است . استانلی هال ، (Stanly Hall ) که به پدر روانشناسی بلوغ معروف است ، این مرحله را « دوران طوفان و فشار » می نامد . نوجوان در این دوره ، تمایلات و خواهش های متضادی دارد . مثلاً با این که می خواهد با دوستان باشد ، به تنهایی نیز علاقمند است . (1)
روسو دوره بلوغ را تولد مجدد می داند . او می گوید : وقتی فرد به دوره بلوغ می رسد مثل این است که فرد دیگری با خصوصیات بدنی و روانی متفاوتی در وی به وجود آمده است. (2)
در هفت سال سوم زندگی که دوران بلوغ و جوانی است ، تحولات سریعی در جسم و جان نوجوان پدیدار می گردد و در مدت کوتاهی اندام و افکارش به کلی تغییر می کند .(3) دوره نوجوانی و بلوغ به سنین بین 12 تا 18 سالگی اطلاق می شود. این دوره یکی از بحرانی ترین دوره هاست. گاهی گذشتن از مرز کودکی و رسیدن به قلمرو بلوغ با نابسامانی های فراوانی همراه است. در این دوره ، نوجوان نه دیگر کودک به حساب می آید و نه هنوز به درستی بالغ گردیده است. وی در مرز بین این دو مرحله (کودکی و بزرگسالی ) قرار می گیرد و با فشارها و انتظارات خاص هر دوره روبه رو می شود ؛ از سویی ، اگر کار کودکانه بکند او را ملامت می کنند که بزرگ شده است و این کار در شأن او نیست و از سوی دیگر ، معمولاً با او مانند بزرگسالان رفتار نمی شود . در زندگی ، نقش کودک و بزرگسال ، هرکدام مشخص است و می دانند چه کاری باید انجام دهند ، ولی نوجوان در وضع روحی مبهم و پیچیده ای به سر می برد ؛ او به درستی نمی دانند چه باید بکند.
2 تعریف بلوغ و نوجوانی :
کلمه «بلوغ» یا (Puberty ) ممکن است به چند صورت تعریف شود :
الف ) بلوغ جنسی : بلوغ به این معنا یعنی رسیدن به سن تولید مثل و شهوت جنسی که سنین آن در بین ملل و افراد گوناگون بر حسب نژاد ، مناطق جغرافیایی و آب و هوایی متفاوت است و معمولاً بین سنین 1218 سالگی واقع می شود.
ب ) بلوغ جسمی (فیزیولوژیک) : بلوغ به این معنا همان آخرین حد رشد اندام ها است که زمان آن از یک سو ، به نژاد فرد بستگی دارد و از سوی دیگر ، به قوانین رشد و نمو هریک از اعضا . در این زمینه، تنکرد شناسان (فیزیولوژیست ها ) و روان شناسان به این نتیجه رسیده اند که اندام های انسان تا پنج سال اول زندگی به طور سریع رشد می کند و سپس رشد آن تا سنین 12 13 سالگی به کندی می گراید ، در دوره نوجوانی سرعت رشد دوباره افزایش می یابد و در فواصل بین 1825 سالگی جسم به حد کمال خود می رسد و رشدش نیز متوقف می گردد . لازم به ذکر است که تمام قسمت های بدن در دوره رشد به یک میزان رشد نمی کند ، بلکه بعضی از اعضا رشد بیشتری دارند، چنانچه مشهور است که « نوجوان شلوارش یک سال زودتر از کتش کوچک می شود . »
ج) بلوغ شرعی : سن تکلیف در کشور های گوناگون براساس اعتقاداتی که دارند فرق می کند ؛ مثلاً اسلام سن 9 سالگی را برای دختران و 15 سال را برای پسران سن بلوغ می داند .(4) البته بعضی از فرق اسلامی در سن بلوغ با شیعه فرق دارند ؛ مثلاً فقه حنفی برای دختر سن 17 سالگی و برای پسر سن 18 و 19 سالگی را سن بلوغ می داند و فقه مالکی بلوغ را وابسته به سن نمی داند .
د) بلوغ عرفی (سن قانونی ) : قوانین مدنی کشورها اغلب دو یا سه سال دیرتر از دستورات شرعی نوجوانان را بالغ و مسئول رفتار خود می داند.
ه) بلوغ روانی (بلوغ شخصیت): بلوغ روانی دارای جنبه های گوناگونی از قبیل پختگی ، هوش ، درک مفاهیم اخلاقی ، نقطه اوج حافظه ، کمال اراده ، انفعالات و سایر خصوصیات ذهنی است که در صورت هماهنگی ، تعادل فرد را به وجود می آورد و در صورت ناهماهنگی ، موجب رفتار غیر عادی یا بی تعادلی روانی می شود .
با توجه به تعاریف ارائه شده ، بلوغ دارای معانی متفاوتی است ، اما منظور روانشناسان از آن ، بیشتر تغییرات بدنی ( جسمی و جنسی ) می باشد ؛ آنان مراد خود را از دیگر موارد بلوغ با پسوند می آورند ؛ مثل بلوغ روانی ، بلوغ شرعی و بلوغ عرفی و …
3 نوجوانی :
اصطلاح «نوجوانی» (Adolesence ) در مقایسه با کلمه « بلوغ» معنای وسیع تری دارد و دوران مهمی از زندگی انسان را شامل می شود . سنین بین 12 18 سالگی ، که سنین نوجوانی است ، خود به سه قسم می شود :
الف. اهمیت نوجوانی از دیدگاه دانشمندان : افلاطون این دوره را دوره شراب زدگی روان می داند که احساسات و عواطف بر افکار فرد چیره می شود .
روسو می گوید : نوجوانی تولد ثانوی است . استانلی هال معتقد است ، نوجوانی دوره طوفان و فشار بوده و نوجوانی یک جهش ناگهانی است.
کورت لوین آلمانی هم اعتقاد دارد که کودک و بزرگسال ، هرکدام یک نوبت ، بارکودکی و بزرگسالی را بر دوش می کشند ، ولی نوجوان مجبور است یکجا بار هر دو را بر دوش بکشد ، زیرا متعلق به هردو
می باشد. (5)
ب. اهمیت نوجوانی از نظر اسلام : اسلام این موضوع را از دو جنبه مثبت و منفی مد نظر قرار داده است : در جنبه مثبت ، به نظر اسلام ، نوجوانی دوره قوت و توانایی است که در بین دو دوره ضعف و ناتوانی ( کودکی و پیری ) قرار گرفته : « الله الذی خلقکم من ضعف ثم جعل من بعد ضعف قوه ثم جعل من بعد قوه ضعفا و شیبه یخلق ما یشاء و هو العلیم القدیر .» ( روم 54)
اولیای اسلام نیز نوجوانی را یکی از نعمت های پر ارج الهی و از سرمایه های بزرگ سعادت در زندگی بشر شناخته اند :
قال رسول الله صلی الله علیه و آله : « اوصیکم بالشبان خیراً فانهم ارق افنده ان الله بعثنی بشیرا و نذیرا فحالفنی الشبان و خالفنی الشیوخ . » (6)
قال علی علیه السلام : « شیئان لا یعرف فضلهما الا من فقدهما الشباب و العافیه .» (7)
در جنبه منفی ، اولیای الهی از این دوره به دوره جنون و مستی تعبیر کرده اند :
قال رسول الله صلی الله علیه و آله : « الشباب شعبه من الجنون .» (8)
قال علی علیه السلام : « اصناف السکر اربعه : سکر الشباب ، سکرالمال ، سکرالنوم و سکرالملک.»(9)
جنبه های مهم شخصیت جوان
دوره نوجوانی از مهم ترین و حساس ترین دوره های زندگی انسان به شمار می رود ؛ زیرا در این دوران به دنبال یافتن هویت خویش ، در مسیر شکل دادن به شخصیتی متکی به خود گام بر می دارد. سؤالات متعددی نیز در ذهن نوجوان نقش می بندند که چنانچه نتواند پاسخی مناسب برای آن ها بیابد ، چه بسا ممکن است شخصیتی متزلزل و احیاناً دو گانه پیدا کند . بنابر این ، شناخت جنبه های مهم جسمانی ، روانی ، اجتماعی ، عقلانی و اخلاقی نوجوانان این توانایی را به نوجوان و اطرافیان او می دهد تا شیوه صحیح برخورد با تغییرات جسمی روانی به وجود آمده را بدانند و تا حدی از بروز ناسازگاری های خاص این دوران جلوگیری نمایند. این مقاله ، نیم نگاهی به جنبه های مهم شخصیت نوجوانان انداخته است .
ویژگی های مهم نوجوان
1 بلوغ یا رشد جسمی
یکی از جنبه های مهم و مؤثر در شخصیت نوجوان بلوغ است . در زمینه تحول بلوغ ، دو جریان فکری وجود دارد :
گزل (Gesel) می گوید : بلوغ رشد مداوم و پیوسته ای است که از کودکی شروع و بدون انقطاع ادامه می یابد که گاهی سریع و گاهی کند است و نمی توان بریا آن خصوصیات و ساختمان معینی ذکر کرد و آن را دارای مراحلی دانست.
پیاژه (Piaget ) و والون (Wallon ) معتقدند : رشد متشکل از مراحل و دوره های متفاوتی است و هر مرحله فرایند بلوغ یکی از بحرانی ترین ساخت ذهنی مربوط به خود را دارد و به دلیل همین ساخت ، هر مرحله از سایر مراحل جدا و مجزا است ؛ مثلاً ، دوره نوجوانی دوره آشوب درونی و انقلاب شخصیتی است ، در حالی که دوره کودکی دوره آرامش و سکون است و رشد آن ، آهنگ یکنواختی دارد . دوران بلوغ که با بحران مواجه می شود ، تغییراتی در کل شخصیت فرد ایجاد می کند.(10)
در آغاز نوجوانی ، کودکان بیشتر به دوره سریعی از رشد جسمانی (جهش) گام می گذارند و صفات ثانویه جنسی در آن ها بروز می کند . این تغییرات در دوره ای تقریباً دو ساله رخ می دهد و با بلوغ جنسی به اوج خود می رسد . نشانه بلوغ شروع قاعدگی در دختران و احتلام در پسران می باشد که معمولاً در دختران از سن 9 12 سالگی و در پسران دو سال دیر تر ظهور می یابد . تا سنین 11 سالگی متوسط قد و وزن دختر و پسر یکسان است و از آن پس دختران پیشی می گیرند و پس از دو سال ، پسران جلو می افتند و تا آخر عمر این روند ادامه دارد . البته تفاوت های فردی را نباید از نظر دور داشت ، چه بسا بعضی از پسران زودتر از دختران بالغ شوند . آب و هوا و مناطق جغرافیایی و نوع تغذیه در سرعت بلوغ اثر می گذارد.
انواع تغییراتی که با شروع دوره نوجوانی رخ می دهد ، عبارت است از :
الف تغییر در اندازه بدن : در دوران 3 تا 4 ساله بلوغ ، قریب 20 30 کیلوگرم به وزن و 2030 سانتی متر به قد نوجوان اضافه می گردد . در این دوران به طور کلی ، هم اعضای بیرونی متحول و دست